Aspecten van het Nederlandse christendom in de 20e eeuw.

I Tot de Tweede Wereldoorlog

In het begin van de eeuw (en dat zou tot tegen het einde van de jaren zestig zo blijven) stonden de kerkelijke stromingen als blokken naast en vaak tegenover elkaar: Het modernisme tegenover verschillende vormen van rechtzinnigheid, protestanten tegenover rooms-katholieken, en een gestaag groeiend percentage praktisch en ook steeds meer formeel buitenkerkelijken.

Op politiek gebied was er samenwerking tussen de rooms-katholieken en (rechtzinnige) protestanten ten behoeve van telkens de eigen zuil. De tegenstelling (anti-these) bestond hier tussen confessionelen en niet-confessionelen (liberalen en de gestaag sterker wordende socialisten). Inhoudelijke kwesties: het sociale vraagstuk en de schoolstrijd. Theoretisch staan de christelijken wat de sociale kwesties betreft dichter bij de socialisten dan bij de liberalen, maar christelijke regeringen krijgen de naam niet sociaal te zijn (spoorwegstaking, de kabinetten Colijn).  Na de Eerste Wereldoorlog neemt de formele onkerkelijkheid duidelijk toe.

II Van 1940 tot het einde van de jaren zestig

De kerken in de oorlog. Na de oorlog zowel neiging tot herstel als tot vernieuwing. De krachten van herstel zijn aanvankelijk sterker. Theologisch is er een duidelijke ruk naar rechts, politiek enigszins naar links. De doorbraak mislukt aanvankelijk (invloed in deze van de theologie van Karl Barth.) De christelijke organisaties kunnen zich handhaven, maar vertonen al tekenen van afbrokkeling. Het mandement van de bisschoppen en de verschillende protestantse reacties daarop. De samenwerking tussen confessionelen en socialisten wordt verbroken. Dit is het herstel van de vooroorlogse situatie.

III Einde jaren zestig tot het einde van de eeuw

In 1963 kondigt het boekje Honest to God al een omwenteling in de theologie aan. Ook christenen willen mondig zijn en zelf hun leven bepalen in plaats van onderworpen te zijn aan een goddelijke Voorzienigheid. God-is-dood-theologen worden snel in een breed publiek bekend. Kuitert als voorbeeld van opschuivende theologie. Op politiek gebied wordt de antithese vervangen door de polarisatie, die vooral binnen de kerken tot grote spanningen leidt (onderwerpen: de strijd tegen de apartheid in Zuid Afrika en de atoombewapening).

Tegen het einde van de eeuw vormen de kerken en minderheid, die in de 21e eeuw snel kleiner wordt. Dit noopt de kerken tot nauwere samenwerking.

Psalmen in de moderne Nederlandse literatuur

In de cursus psalmen uit de moderne literatuur worden gedichten behandeld die het karkater hebben van een psalm of als zondag door de dichter worden aangekondigd. De gedichten worden geanalyseerd, vergeleken en besproken. Wat bedoelde de dichter? Kan ik iets met de psalm? Het gaat om werk van onder andere Nijhoff, Van der Graft en Oosterhuis. We schrijven ook onze eigen psalmen en dragen die aan elkaar voor.

Rembrandts blik op de Bijbel

Rembrandts blik op de Bijbel
Het verveelt nooit om te kijken naar de beelden die Rembrandt maakte bij de Bijbelverhalen.
Hij weet namelijk vaak net een ander moment uit het verhaal te schilderen of te tekenen dan tot dan toe gebruikelijk was geweest.
Hij geeft daarmee blijk van een eigen blik op de Bijbel en geeft niet alleen de toon aan voor de kunst maar ook voor het lezen van de Bijbelverhalen.
Deze morgen zullen we vooral veel kijken: wat laat Rembrandt ons zien. Op welke manier opent dat het Bijbelverhaal?

Het Wilhelmus: achterhaald of actueel?

In twee ochtenden gaan we in op een aantal aspecten van ons volkslied, dat ook al 80 jaar een kerklied is.
We kijken naar het ontstaan van dit lied en de mogelijke auteurs (Marnix van St. Aldegonde, Datheen?).
We vergelijken de tekst – en de melodie – met die van andere volksliederen (Duitsland, Engeland, Frankrijk, Rusland etc.)
Pas in 1932 is besloten dat het W. ons volkslied werd. Waarom pas toen?
Waarom is het W. een kerklied geworden in 1938 en in het nieuwe liedboek 2013 ook gebleven?
Welke rol speelt de bijbel in het W. en wat is de theologie ervan? Wát heeft die te zeggen in een multiculturele en multireligieuze samenleving? Of hebben we een aangepast, of zelfs geheel nieuw volkslied nodig?
Wellicht is er aan het eind ook tijd om te luisteren naar de toonzetting van Anthon van der Horst, die alle 15 strofen voor groot koor en orkest op muziek zette.

Geloof en wetenschap

Vanouds hebben christenen belangrijke bijdragen geleverd aan de wetenschap. Te denken is aan de grote natuurwetenschappers van de 17e eeuw, Newton, Maxwell en Faraday. In onze tijd lijken geloof en wetenschap vaak om gespannen voet met elkaar te staan. Hoe komt dat? Wetenschapsfilosofie kan helpen om inzicht te krijgen in de aard van wetenschappen en daardoor ook in de aard van de mogelijke spanningen tussen geloof en wetenschap. Ook de toepassingen van wetenschap in de technologie roepen allerlei vragen op voor christenen (en ook voor niet-christenen). Een bijbels wereldbeeld kan helpen om wegen te vinden waarop technologie verantwoord kan worden ontwikkeld en gebruikt.

Tussen geloof en twijfel – aspecten van de filosofische, postmoderne theologie van de Tsjech Tomás Halik-

Tomás Halík is ook in Nederland geen onbekende meer. Door zijn boek “Geduld met God”, waarin hij aan de hand van het verhaal van Zacheüs de spanning tussen geloof en twijfel in ons leven beschrijft, is hij heel bekend geworden. In veel kerken zijn er gespreksgroepen rond dit werk georganiseerd. Het werd zelfs een bestselller. Van hem zijn in het Nederlands tot nu toe nog twee andere boeken namelijk “De nacht van de biechtvader”” en “Ik wil dat je bent”. In het Duits zijn acht boeken van hem vertaald ( allemaal door mij aangeschaft). Het laatste ( 2017 verschenen) heeft als titel “Glaube und sein Bruder Zweifel”( Geloof en zijn broer twijfel) en is een door hem zelf opgestelde compilatie van zijn werk. Voortdurend zoekt hij het gesprek met niet-(meer) gelovigen. Daarbij speelt de twijfel een grote rol. De mens is om het met een variant op Luther te zeggen tegelijkertijd gelovig en ongelovig ( simul fidelis et infidelis) volgens Halík .Je moet jouw religieuze (on-)zekerheden ter discussie durven stellen en ruimte bieden aan het geloof. Heb de moed het mysterie binnen te stappen. De drieslag geloof, hoop en liefde is in Halíks theologische werk heel duidelijk aanwezig.
“Geduld met God” ( over het geloof) en “Ik wil dat je bent” ( over de liefde) en het nog niet vertaalde “Nicht ohne Hoffnung” (Niet zonder hoop) getuigen daarvan.
In deze cursus wil ik nader op de theologie van Halík ingaan en dat aan de hand van zijn boeken.
De eerste ochtend zal gaan over zijn leven. Hij heeft een autobiografie geschreven, “All meine Wege sind DIR vertraut” ( Al mijn wegen zijn U vertrouwd), waarin hij zijn leven in de ondergrondse kerk in het communistische Tsjecho-Slowakije beschrijft. Hoe hij, geboren 1 juni 1948 in Praag opgegroeid en aan de Karel-Universiteit gestudeerd heeft, geen priester kon worden maar als psychotherapeut gewerkt heeft maar toch, in het geheim, zich in 1978 in Erfurt tot priester laten wijden. Het beschrijft hoe hij, naast zijn beroep, als priester in het verborgene gewerkt heeft. Het beschrijft zijn relatie en contacten met Vaclav Havel, de verzetsman en latere president van Tsjecho-Slowakije. Het beschrijft de val van de muur en daaropvolgend de ondergang van het communisme en de verwarde tijd, die daarop volgde. De kerk liet niet toe dat hij hoogleraar in de filosofie en theologie werd. Hij is hoogleraar in de sociologie tot op de dag van vandaag.
Als priester van de St.Salvadorkerk in de Praag ( gelegen vlak bij de Karelsbrug) is hij nog steeds te ontmoeten. Daar was het ook dat hij door zijn functie als biechtvader met heel veel onzekere mensen in gesprek is gekomen. Zo staat hij midden in onze postmoderne wereld en is ook voor ons, in het geseculariseerde en ontkerkelijkende Nederland, van grote betekenis.
De tweede en de derde ochtend gaan wij nader op zijn werk in, vooral ook op zijn werk over de hoop en de liefde en niet in de laatste plaats zijn boek over het lijden ( Berühre die Wunden/ raak de wonden aan), waarin hij laat zien dat wij God daar kunnen vinden waar mensen lijden.
Ik hoop dat u net zo enthousiast over zijn werk wordt als ik het ben. Hij helpt je geloven in deze gecompliceerde tijd.

Openbaring: een troostboek

Velen beschouwen het laatste Bijbelboek als een duister boek. De beeldspraak, de dramatische gebeurtenissen in het boek, hoe zijn die te interpreteren?
In een drietal ochtenden willen we een begin maken met het lezen van dit Bijbelboek. We beperken ons op deze drie bijeenkomsten tot Openbaring 1-3.
Van belang is om ons af te vragen tot welk type literatuur het boek Openbaring behoort. Dit genre, Apokalyptiek, komt ook voor in het Oude Testament (onder meer Jesaja 24-27). Ook de passages die bekend staan als “Jezus’ rede over de laatste dingen” (Matteüs 24 / Marcus 13 / Lucas 21:5-36) behoren hiertoe. We verdiepen ons om te beginnen in dit genre.
Verder kijken we naar de opbouw van het boek Openbaring.

We zullen in deze bijeenkomsten zien dat de auteur van het Bijbelboek voortdurend in gesprek is over de praktische situatie van de geadresseerden (zie onder meer de situatieschets in Openbaring 1:9). In zijn verkondiging verwerkt hij vele thema’s uit het Oude Testament. In Openbaring 1 is Jezus’ opstanding een centraal thema.
Tenslotte kijken we naar de zeven brieven in Openbaring 2-3.

Bij de cursus zal beeldmateriaal worden gebruikt.

Rabbijnse Literatuur – Dauw en Opstanding

Niet zelden leeft onder Christenen de misvatting dat in het Jodendom de opstanding geen geloofsthema is. Echter, sinds de laatste eeuwen vóór onze jaartelling heeft het gegeven van herleving van de doden met een Komende Wereld geleidelijk zijn intrede gedaan in het joodse gedachtegoed. Zo lezen we in 2 Makkb. 7:9 e.v. (1e eeuw vóór g.j.)“- maar de Koning van de Wereld zal ons die voor zijn wet sterven, opwekken voor een eeuwig leven.”
In de tijd van Jezus (1e eeuw g.j.) is dit algemeen geloofsgoed geworden, met name onder de farizeeën en hun aanhangers, maar ook, verschillend ingevuld, bij de overige stromingen; alleen de sadduceeën houden het bij het O.T. ‘sec’. We vinden dit in het N.T. terug, zoals bv.:
“Meester, wat moet ik doen om het Eeuwige Leven te beërven?” (Luc. 10:25)
“En tot hem kwamen enige der sadduceeën, die ontkennen dat er een opstanding is, etc.” (Luc. 20:27)
De farizeeën, d.i. de latere rabbijnen, werken opstanding en komend leven uit via de mondelinge traditie van de Tora. Uit de oude teksten wordt het nieuwe denken afgeleid en daaraan plaats gegeven. In verschillende teksten (Talmud en Midrasj) is te lezen hoe die interpretatie te werk gaat. Zie bv.:
Rabbi Jochanan citeerde: (Dtr. 11:21) “het land, waarvan de Eeuwige uw vaderen gezworen heeft dat Hij het hun zou geven”- niet ‘jullie’, maar ‘hun’ is er gezegd, daaruit is opstanding afgeleid uit de Tora. Anderen zeggen dat het bewezen wordt uit het vers ”terwijl jullie die de Eeuwige uw God aanhingen, heden allen nog in leven zijn”(id. 4:4); net zoals jullie allemaal vandaag nog leven, zo zullen jullie in de Komende Wereld weer leven. – vgl. Jezus: “God van Abraham, Isaak en Jakob, een God van levenden, niet van de doden.” (Mc. 12:27)

Beresjit Rabba: – “Je ontdekt dat de Heilige, gezegend zij Hij, alles wat Hij in de Komende Wereld zal doen al geanticipeerd heeft in déze wereld door middel van de rechtvaardigen – zo wekt God de doden en Elia wekt de doden, etc.”
De definitieve opstanding blijkt een gegeven waar niet aan getwijfeld mag worden en waar door God in de loop van déze wereld naar toe wordt gewerkt via zijn rechtvaardige dienaren.

Naast een voor de hand liggende tekst als van Ezechiel over de ‘dorre beenderen’ (Ez. 37: 1-14) zijn met name een tekst van Hosea en van Jesaja van centraal belang voor de onderbouwing:
Hos. 6:2 “ – Hij zal ons na twee dagen doen herleven, ten derden dage zal Hij ons
oprichten, en wij zullen leven voor zijn aangezicht”
Jesaja 26:19 “Jullie doden zullen herleven, de lijken opstaan. Ontwaak jullie daar in het stof, en jubel! Uw dauw is een dauw die leven geeft, de aarde brengt haar schimmen weer tot leven.”

In de Jesaja-tekst is specifiek sprake van dauw. Spannend hoe het begrip van de dauw in de natuur – die de Eeuwige elke morgen laat neerdalen om de natuur op te frissen, te doen herleven – zijn weg blijkt te gaan in allerlei midrasjim. Vanuit die natuurlijke betekenis blijkt de dauw hét middel te worden dat de Eeuwige nodig heeft voor ‘het weer tot leven brengen van zijn schepsels’. Via het kenmerkende ‘associatief interpreteren’ van de rabbinica wordt dit vervolgens verbonden met andere teksten met een dauw-item, alleszins creatief en bepaald geen saaie dogmatische uiteenzettingen! Zie: (1 Kon. 17:1) “Toen zei Elia, uit Tisbe in Gilead, tot Achab: zowaar de Eeuwige, God van Israel, leeft, in wiens dienst ik sta, er zal deze jaren geen dauw of regen zijn, dan op mijn woord .”
(Midrasj) – zo zei de Heilige, gezegend zij Hij, tot Elia: ‘ga en los de eed op de dauw in, want de doden kunnen slechts weer leven door middel van dauwdruppels, dan breng Ik de zoon van de vrouw uit Sarfat tot leven’.

In de liturgie tenslotte vindt het bidden om dauw en regen een plek in het dagelijkse 18-gebed, precies in de 2e beracha van de Herleving der doden!

De opzet van de cursus Dauw en Opstanding is om met elkaar bijbel en rabbijnse teksten (Talmud en Midrasj) rond de thema’s te lezen en ons te laten verrassen door de combinatie van lichtheid mét een diepere bodem. Wie oren heeft…! We brengen de gedachten en ervaringen vanuit onze eigen achtergrond in en hopen van dit alles en elkaar wijzer te worden.
Voor tekstmateriaal wordt gezorgd door de docente, wel graag bijbel meenemen!

nb. In de basiscursus Rabbinica zijn grondbegrippen en een kennismaken met de aparte sfeer van de rabbijnse midrasj aan de orde gekomen; voor ‘zij-instromers’ is het wellicht zinvol even contact op te nemen over mogelijke leesstof (vrijwillig!) ter voorbereiding.